فهرست مطالب

1- وضعیت پدیده زمین لغزش در ایران :                                                                                  3

2- وضعيت زمينلغزشها در حوزه سدلتیان                                                                                5

3- زمینلغزش سیلارد:                                                                                                         7

3-1- موقعیت جغرافیایی:                                                                                                     7

3-2- زمان وقوع و خسارات وارده:                                                                                           7

3-3 -مصالح زمینلغزش:                                                                                                      7

3-4- مکانیسم زمینلغزش سیلارد:                                                                                         10

3-5- دلایل رخداد زمین لغزشها :                                                                                           10

3-6: پیشنهادات جهت کنترل زمین لغزش سیلارد                                                                      ۱۳

4- پیشنهاد کلی برای پیشگیری و یا کاهش خسارات ناشی از زمین لغزش در کشور:                      ۱۴   

بسمـــه تعالی

 1- وضعیت پدیده زمین لغزش در ایران :

از سال 1372 که گروه مطالعه امور زمین لغزشها در معاونت آبخیزداری وزارت جهاد سازندگی تشکیل گردیده است با یک بررسی مقدماتی و بازدید از برخی نقاط در استانها تعداد زمین لغزشهای بوقوع پیوسته بالغ بر 10000 مورد برآورد  شده بود. لکن با تشکیل بانک اطلاعاتی زمین لغزشهای کشور در سال 1375 و بازدید از زمین لغزشها و ثبت اطلاعات فنی آنها  و ورود در بانک مشخص شد که تعداد زمین لغزشهای بوقوع پیوسته در کشور نسبت به آنچه برآورد شده بود بسیار بیشتر است. لذا از سال 1380 تصمیم گرفته شد که بــرداشت اطلاعات فنـی از زمین لغزشهـــا ابتدا بر اساس بررسی عکسهای هوایی صورت گیرد و سپس زمین لغزشهایی که حائز اهمیت باشند( از نظر وسعت یا خسارت و یا مشرف بودن بر شریانهای حیاتی و مناطق مسکونی )مورد بازدید صحرایی قرار گیرند و پرسشنامه (چهارصفحه ای که بالغ بر 100 مورد اطلاعات فنی در آن ثبت می شود ) برای آنها تکمیل گردد.

ازآغاز تشکیل بانک اطلاعاتی زمین لغزشهای کشور تا  تاریخ 30/6/1385 کارشناسان از 4420 زمین لغزش بازدید بعمل آورده و برای آنها پرسشنامه چهارصفحه ای تکمیل شده است گزارش حاصل از بانک اطلاعاتی زمین لغزشها نشان می دهد که این تعداد زمین لغزش اثرات زیر را داشته است:

¨     خسارات مالی 126893 میلیارد ریال.

¨     خسارات جانی  185 نفر

¨     حجــم این تعداد زمین لغزش 56160 میلیون متــر مکعب

¨     مساحت محدوده های لغزشی 92900 هکتار

¨     حجم خاک اولیـــه ای که تولید و به رودخانه ها وارد مـــــی شود 6075378 متر مکــعب

¨     مقدار کمی رسوب تولید شده  1787828 متر مکعب بر کیلومتر مربع در سال

¨     این لغزشها به 2137 باب منزل مسکونی خسارت وارد کرده است.

امکان گزارش­گیری برای چندین اطلاعات دیگر از اثرات زمین­لغزش­ها در نرم­افزار بانک اطلاعاتی طراحی شده کــه جهت اختصار از  آنها صرف­نظر میشود. همچنین با بررسی عکــس­های هوایی بالغ بر 14200 مورد زمین لغزش شناسایی و محدوده آنها بر روی نقشه توپوگرافی پیاده شده است. این تعداد زمین لغزش فقط مــربوط به 10% از عکس های هوایی سطح کشور است اطلاعات این زمین لغزشهـــــا نیز در پرسشنامه تک صفحه ای وارد گردیده است.

لازم به ذکــر است که تکمیل پرسشنامه برای زمین لغزشها همچنان با سرعت بسیار کم ( بدلیل محدودیت های موجود ) ادامه دارد.

علاوه بر تشکیل بانــک اطلاعاتی در ارتباط با تهیه نقشه های پهنه بندی خطر زمین لغــزش( به منظور شناخت و پیش بینی مناطق دارای پتانسیل خطر )و همچنین مطالعات پایدارسازی شیبهای ناپایدار اقداماتی انجام گرفته است.

 متاسفانه بدلیل عــدم وجود ردیف اعتباری لازم و همچنین پایین بودن سطح جایگاه گروه مطالعه امور زمین لغزشهــــا ( نسبت به حجم کاری که در این رابطه در کشور و حتی در حـــــوزه های آبخیز باید انجام گیرد )اقدامات کنترلی برای مناطق لغزشی در کشور انجام نمی گیرد. شایسته است در این ارتباط اقدام جدی صورت گرفته و در حد اهمیت موضوع ساز و کار مناسب و اعتبار قابل توجه از سوی دولت محترم جهت پرداختن باین پدیده پیش بینی و اختصاص یابد.

 2- وضعيت زمين­لغزش­ها در حوزة آبخيز سد لتيان:

حوزة آبخيز سد لتيان در محدودة جغرافیایی  "54´21°51 تا "58´50 °51 طول شرقي و "14´ 46° 35 تا "33 ´46 °35 عرض شمالي قرار دارد. اين حوضه در شمال­شرق شهر تهران قرار گرفته­است. سد لتيان، يكي از سدهای مهم جهت تامین آب شرب ساكنين كلان شهر تهران و اراضي زراعي منطقة لواسانات می­باشد. به دليل وجود سازندهاي حساس به زمين­لغزش در محدودة حوزة آبخيز سد و همچنين گسل­هاي مهم كه باعث خردشدگي شديد سنگ بستر منطقه گرديده تا كنون زمين­لغزش­هاي بسياري در اين حوزة آبخيز به­وقوع پيوسته و خساراتي را ايجاد نموده­است. حداقل خسارات وارده شامل فرسايش و از بین رفتن خاك حاصلخيز و همچنین ايجاد رسوب و انتقال آن به مخزن سد و در نتيجه كاهش عمر مفيد سد مي­باشد.

در حــوزة آبخيز سد لتيان زمين­لغزش­هاي مهم و وسيعي رخ داده كه بعضي از آنها به علت کاربری نامناسب( عوامل مصنوعي كه توسط انسان بر محيط زيست تحميل مي­گردد) از قبيل ترانشه زدن غير اصولی در جاده­ها، ساخت ­و سازها بر روي دامنه، آبياري غرقابی اراضي در مناطق مستعد به لغزش و رعايت نكردن حريم رودخانه رخ داده­است( به­طور مثال: زمين­لغزش­هاي حاجي­آباد, سرخوشه و ميگون) و برخي ديگر نيز بر اثر غلبة آثار طبيعي از قبيل بارندگي­هاي بلندمدت, شوك­هاي لرزه­اي, زيرشويي, هوازدگي شديد و .... حادث گرديده­است.

كلية زمين­لغزش­هاي منطقه از طريق مطالعة عكس­هاي هوايي با مقياس 20000/1 و50000/1 بررسي و بر روي نقشه­هاي توپوگرافي ثبت شده­است و همچنين زمين­لغزش­هاي مهم نيز در بانك ­اطلاعات گروه مطالعة امور زمين­لغزش­ها موجود مي­باشد.

نقشة پيوست نشان دهندة زمين­لغزش­هايي است كه تا كنون در اين حوزه شناسايي و اطلاعات آنها در بانك­اطلاعات وارد شده­است.

 3- زمین­لغزش سیلارد:

3-1- موقعیت جغرافیایی:

زمین­لغزش سیلارد در دامنه کوه جاجرود و در حدفاصل مسیر ارتباطی جاجرود به لواسان بزرگ و در حدود 250 متری شمال شرق محور سد لتیان و مشرف بر دریاچه سد رخ داده است(شکل 1). طول جغرافیایی آن حدود و "12´ 41° 51 و عرض حغرافیایی آن حدود و "42´ 47° 35 می­باشد.     

3-2- زمان وقوع و خسارات وارده:

این زمین­لغزش هفته آخر اسفند 1384 به وقوع پیوست و سبب شد که جاده ارتباطی بین سد و لواسان بزرگ به مقدار تقریبی 200 متر تخریب گردد. همچنین  خسارات زیر نیز قابل توجه است:

1- تخریب دو باب ساختمان مسکونی (ویلا)

2- تخریب یک دکل انتقال نیرو

3- تخریب حدود 2 هکتار اراضی کشاورزی باغات میوه

4- تولید رسوب برای سد

3-3 - مصالح زمین­لغزش:

محدوده لغزشی جدید در داخل یک پهنه لغزشی قدیمی قرار گرفته است که حدود آن با استفاده از مطالعه عکسهای هوایی با مقیاس 1:50000 سال 1334 شمسی، تشخیص داده شده و اطلاعات مربوط به آن در پرسشنامه­ تک­صفحه­ای بانک اطلاعات زمین­لغزش­های کشور در سال 1380 ثبت شده است(شکل 1).

منشا رسوبات زمین­لغزش قدیمی مصالح سازندهای کرج و لالون است که شامل قطعات به شدت هوازده توف، سیلتستون، توف ماسه­ای و . . . می­باشد(شکل 2). هوازدگی توف­ها منجر به تولید کانیهای رسی با چسبندگی بالا می­شود. کانیهای رسی به هنگام اشباع شدن از پارامترهای مقاومت برشی پایینی برخوردار هستند و لذا مستعد برای لغزش می­باشند. در این منطقه لایه­های هوازده تشکیلات توفی که به کانیهای رسی تبدیل گشته­اند در ترانشه­های حاشیه جاده به وضوح دیده می­شود و احتمال اینکه سطح لغزش در چنین مصالحی گسترش یافته باشد، وجود دارد(شکل 3). همچنین به دلیل تکتونیزه بودن محل مورد مطالعه و گسترش درزه­های تکتونیکی در مصالح سنگی، احتمال گسترش سطح لغزش در مصالح سنگی نیز منتفی نمی­باشد(اشکال 4 و 5). در اشکال 4 و 5 حرکت و جابجایی در سطح یک درزه برشی دیده می­شود که باعث جابجایی روکش آسفالت جاده نیز گردیده است. 

             شکل(2) نقشه زمین­شناسی محدوده مورد بررسی، زمین­لغزش سیلارد به صورت پلیگون قرمز رنگ مشخص شده است

3-4- مکانیسم زمین­لغزش سیلارد:

زمین­لغزش مورد مطالعه از دو بخش تقریباٌ مجزا از یکدیگر در بالا و پایین مسیر ارتباطی جاجرود-لواسان تشکیل شده است. بخش بالای جاده در ابتدا و در اسفندماه 1384 فعال گردید و حدود 200 متر از جاده ارتباطی را تخریب نموده است. این بخش به صورت یک توده مجزا نمی­باشد بلکه زمین­لغزشی است مرکب که از چهار توده لغزشی کوچک تشکیل شده است. یک توده آن که در مرکز قرار گرفته و کاملاٌ مشرف بر جاده است عامل تخریب اصلی مسیر می­باشد. مکانیسم آن با توجه به شواهد سطحی، لغزش چرخشی می­باشد که باعث بالا­آمدگی و کج­شدگی جاده به میزان حدود 1 متر شده است(اشکال 6 و 7).

در این پهنه لغزشی لغزشهای مجزای دیگری نیز دیده می­شود. در حاشیه راست این پهنه لغزشی لغزش چرخشی دیگری دیده می­شود که پرتگاه اصلی آن حدود 5/2 متر می­باشد(شکل 8).

در حاشیه سمت چپ پهنه لغزشی، ناپایداری دامنه­ای دیگری وجود دارد که باعث تخریب دو باب ساختمان مسکونی شده است. در این بخش و در بالادست ساختمانهای مسکونی دیوار حایلی وجود دارد که در بخشهای مرکزی در اثر لغزش کاملاٌ تخریب شده است. به نظر می­رسد عمق پی این دیوار سطحی است و بیش از آنکه باعث جلوگیری از لغزش شود به عنوان عاملی در جهت افزایش تنش­های برشی و ناپایداری بیشتر عمل کرده است. لازم به یادآوری است که وزن ساختمانهایی که دقیقاٌ در مرکز پهنه لغزشی قرار گرفته­ا­ند در ناپایداری توده لغزشی اصلی که مشرف به جاده می­باشد بی­تاثیر نمی­باشد(اشکال 9 و 10).

در بخش پایین­دست جاده ناپایداری شیب به صورت دو توده لغزشی که کاملاٌ مشرف بر دریاچه سد لتیان می­باشند دیده می­شود. این لغزش­ها جدیدتر بوده و بر اثر فشار وارده از توده­های لغزشی بالادست جاده فعال شده­اند. این لغزش­ها پسرونده بوده و ترکهای برشی حاصل از آنها در شانه خاکی جاده دیده می­شوند(اشکال 11 و 12).

3-5- دلایل رخداد زمین لغزشها :

علل رخداد زمین­لغزش­ها به دو دسته ذاتی و محرک تقسیم می­شوند. علل ذاتی شامل جنس مصالح و شیب می­باشد که در مورد زمین­لغزش سیلارد هر دو مورد مهیا بوده است. مصالح زمین­شناسی این منطقه بیشتر از توفهای هوازده سازند کرج است که به کانیهای رسی تبدیل شده­اند و در صورت آبگیری بسیار مستعد لغزش می­باشند. شیب منطقه نیز نسبتاٌ بالاست(بیش از 200 درصد) و به حرکت توده کمک زیادی نموده است. علل محرک وقوع این زمین لغزش شامل موارد زیر است:.

1-  منطقه یک محدوده لغزشی قدیمی است که از مصالح منفصل تشکیل یافته و سنگ بستر آن نیز به دلیل قرار گرفتن در محدوده گسل­های موجود به شدت خردشده و هوازده می­باشد.

2-  با توجه به اینکه بارندگی منطقه بیش از 400 میلیمتر در سال بوده و حرکت در فصل بارندگی(اسفندماه) اتفاق افتاده، افزایش و بالا آمدن سطح آب زیرزمینی و افزایش فشار منفذی از عوامل عمده می­باشند..

3-    آبیاری غرقابی باغات روی توده لغزشی و به تبع آن افزایش سطح آب زیرزمینی

4-    ساختمان سازی بر روی توده لغزشی و در نتیجه افزایش وزن توده ناپایدار

5-    ایجاد ترانشه غیر اصولی در پاشنه زمین­لغزش قدیمی و از بین بردن تکیه­گاه

شکل(3) توالی رسوبات لغزشی در دیواره ترانشه محل زمین­لغزش رسوبات دانه­درشت کوهرفتی در بالا و رسوبات هوازده دانه­ریز در زیر

 شکل(4) توالی رسوبات لغزشی در دیواره ترانشه محل زمین­لغزش سیلارد. همانگونه که ملاحظه می­شود روکش آسفالت مسیر در اثر حرکت و جابجایی در سطح یکی از دسته درزه­های اصلی جابجا شده است.

شکل(5) یک دسته درزه برشی که در امتداد آن مصالح لغزشی جابجا شده است.

شکل(6) بالاآمدگی و کج­شدگی جاده در محدوده لغزشی

 شکل(7) بالاآمدگی جاده در محدوده لغزشی

 شکل(8) پرتگاه زمین­لغزش چرخشی حاشیه سمت راست پهنه لغزشی سیلارد

3-6: پیشنهادات جهت کنترل زمین لغزش سیلارد

اگر چه ارائه روش پایدارسازی زمین­لغزش مستلزم انجام مطالعات دقیق به ویژه مطالعات ژئوتکنیک و ژئوفیزیک و دستیابی به سطح و یا سطوح لغزش می­باشد(که این امر موکداٌ باید انجام شود) لکن با توجه به اینکه در حال حاضر مسیر ارتباطی جاجرود - لواسان از دو جهت در حال تخریب و تهدید است  اول از جانب زمین­لغزش بالادست جاده که پاشنه آن کمی پایین­تر از سطح جاده قرار دارد و دوم از جانب زمین­لغزش­های پایین­دست جاده که در حال پسروی می­باشند و پسروی آنها  به مرور به جسم جاده خواهند رسید و آن را تخریب خواهند نمود و همچنین با توجه به اینکه ازنظر تولید رسوب، فعالیت اولیه زمین­لغزش­های پایین­دست جاده مقدار کمی رسوب وارد دریاچه سد نموده است و در صورت فعالیت مجدد، رسوبات بیشتری وارد دریاچه خواهد شد لذا موارد زیر توصیه و پیشنهاد می­شود:

1-  با توجه به در پیش بودن فصل سرما و بارندگی لازم است ترکهای موجود بر روی توده لغزشی با مصالح نفوذناپذیر مانند رس پر شود تا از نفوذ آبهای سطحی به داخل توده جلوگیری شود. این عمل احتمال فعالیت مجدد آن را ضعیف می­کند.

2-     جلوگیری از آبیاری غرقابی باغات روی توده لغزشی

3-  جلوگیری از ساخت و ساز روی توده لغزشی به منظور جلوگیری از افزایش وزن توده و به تبع آن افزایش تنش برشی در محدوده لغزش­یافته.

4-  نظارت فنی بر احداث دیوارهای حایل احداث شده در بالادست ساختمانهای مسکونی، به طوریکه پی آنها در پایین­تر از سطح لغزش احداث شود چرا که در غیر این صورت احداث آنها فقط افزایش بار و حرکت مجدد توده لغزشی را سبب خواهد شد.

5-  در صورت امکان هدایت فاضلاب ساختمانهای مسکونی روی توده لغزشی به بیرون از آن تا از اشباع شدن مصالح حساس به لغزش جلوگیری شود.    

6-  روش­های پایدارسازی دیگر مانند اصلاح هندسه شیب، زهکش­های سطحی و عمقی و همچنین احداث سازه­های نگهدارنده پس از  مطالعه و نتایج حاصله قابل اجرا می­باشند.   

4- پیشنهاد کلی برای پیشگیری و یا کاهش خسارات ناشی از زمین لغزش در کشور:

در حال حاضر در کشور سازمانهای مختلفی به طور پراکنده و بلحاظ نیاز خود نسبت به مطالعه و یا پایدارسازی زمین لغزشهایی که در محدوده وظایفشان ایجاد خسارت میکند اقدام می نمایند که اطلاعات مربوط به اینگونه موارد بصورت محدود در سازمانها بایگانی میشود.بسیاری از سازمانها آشنایی لازم جهت برخورد با این پدیده را ندارند .

در سطح ملی در حال حاضر فقط گروه مطالعه امور زمین لغزشها در دفتر مطالعات و ارزیابی آبخیز ها ( معاونت آبخیزداری) نسبت باین پدیده اقدامات گسترده ای داشته است که متاسفانه بدلیل عدم حمایت های لازم اکثر اقداماتش بصورت ناقص انجام گرفته است همچنین کارگروه زلزله و لغزش لایه های زمین ( از کارگروههای زیر مجموعه ستاد مدیریت بحران وزارت کشور) نیز اقداماتی در این زمینه در قالب هدایت پروژه های موردی انجام داده است بویژه اینکه یک پروژه با عنوان ( مطالعات مورد نیاز جهت جلوگیری از وقوع و یا کاهش خسارات ناشی از زمین لغزش در کشور ) انجام داده است که اقدامات مهم در رابطه با این پدیده را مشخص نموده است. لذا موارد زیر جهت دستیابی باین اهداف توصیه و انجام آنها تاکید میگردد امید است با توجه کلیه مسئولین ذیربط بویژه ریاست محترم جمهوری و هیئت محترم دولت باین پدیده در آینده نزدیک شاهد جلوگیری از وقوع و یا حداقل کاهش خسارت ناشی از این پدیده در کشور باشیم.

1-  اختصاص ساز و کار لازم و تشکیلات مناسب و ردیف اعتباری ویژه در این امر ( به عنوان مثال تقویت گروه مطالعه امور زمین لغزشها و ارتقا سطح اداری و تامین اعتبار لازم می تواند اثر زیادی در راستای وصول به این هدف داشته به گونه ای که وظیفه مندی اصلی برخورد با این پدیده را عهده دار باشد).

2-  تقویت کار گروه زلزله و لغزش لایه های زمین در جهت مکلف کردن آن نسبت به پذیرش مسئولیت های بیشتر در ارتباط با این موضوع.

3-  ایجاد بخشهای مستقل در ارتباط با پدیده زمین لغزش در وزارتخانه های ذیربط از جمله وزارت راه و ترابری ، وزارت نیرو، استانداری های سازمان حفاظت محیط زیست ، وزارت نفت ( در ارتباط با خطوط انتقال نفت و گاز ) ، وزارت معادن و فلزات و ایجاد ارتباط و تبادل تجربیات بین این بخشها با هماهنگی کار کروه زلزله و. لغزش لایه های زمین .

4-  ایجاد ارتباط هماهنگ بین مراکز آموزشی ، تحقیقتی از جمله پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله ، مرکز تحقیقات مسکن و ساختمان ، سازمان زمین شناسی و ... گروه مطالعه امور زمین لغزشها و کارگروه زلزله و لغزش لایه های زمین.

 شکل(9) تخریب دیوار نگهدارنده در بالادست ساختمانهای مسکونی بر اثر لغزش

 شکل(10) تخریب ساختمانهای مسکونی بر اثر لغزش در مرکز پهنه لغزشی

 شکل(11) ناپایداری شیب در بخش پایین­دست جاده و مشرف به دریاچه سد

 نمونه­هایی از پرتگاهها و ترکهای برشی مکرر در قسمت­های مختلف زمین لغزش و پایین­دست جاده

 نمای کلی از زمین لغزش از روبرو