وزارت جهاد کشاورزی

سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور

اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گیلان

معاونت آبخیرداری

عنوان تحقیق:

علائم و نشانه های زمین لغزش (رانش زمین ) در مناطق جنگلی

(مطالعه موردی استان گیلان)

تهیه و تنظیم: اداره ارزیابی و اطلاعات جغرافیایی

محمد باقر رفعتی

زمستان 88

بسمه تعالي

چکیده:

   جهانی که در آن زندگی می کنیم جهان علت و معلول است. معلول در واقع تاثیر علتی یا علتهایی در گذشته می باشد .بدون تردید معلول ها علائم و نشانه هایی در خود از نحوه عملکرد علت دارند که با شناخت این علائم مشکلاتی از پیش روی انسانها برداشته می شود و دامنه علم مرتبه ای از مراتب کمال را طی می نماید . در واقع بسیاری از علوم بشری از کنکاش در این قانون طبیعی(علت – معلولی) به منسه ظهور رسیده است . در کنار پدیده های طبیعی معلولی داریم بنام زمین لغزش که با گسترش جوامع بشری در مناطق کوهستانی و شیبدار مشکلات جدی مالی و جانی فراهم می آورد . در تحقیق حاضر با استفاده از اطلاعات 400 مورد زمین لغزش ثبت شده در استان گیلان[1] و مطالعات کتابخانه ای  به تعدادی از علائم و نشانه ها پرداخته شده که مارا در شناسایی اراضی لغزشی بویژه جنگلی کمک می نماید . این علائم عبارتند از : اعوجاج در تنه درختان ، خشک شدگی درختان ، ناهمگونی محرز در سن و جنس درختان یک محدوده جنگلی.

لغات کلیدی : زمین لغزش ، علائم و نشانه ها ، جنگل ، بانک زمین لغزش ، استان گیلان 

مقدمه

    استان گيلان به سبب شرايط ويژه جغرافيايي كه در شمال ايران از آن برخوردار است (محاط بین درياي خزر در شمال و دامنه هاي البرز در جنوب وغرب ، اقليم با بارندگي قابل توجه - متوسط بارش ساليانه 1100 ميلي متر- تراكم جمعيت در واحد سطح ،7/1 نفر در هکتار و... ) ازجمله مناطق با پتانسيل بالاي زمين لغزش[2] محسوب مي گردد .]1[ هرساله با ريزش بارانهاي طولاني مدت مخصوصا"در ماههايي ازفصول بهار و پاييز شاهد بروز زمين لغزش در نقاط مختلف استان و با مقياسهاي مختلف هستيم و چه بسا كه خسارات جبران ناپذير مالي و جاني متوجه جان ومال مردم ، تاسيسات زيربنايي استان ، اراضي منابع طبيعي و كشاورزي و... هم مي نماید . ]2[  دراين ارتباط شرايط زمين شناسي كشورو به تبعيت از آن زمین شناسی استان گیلان[3] ، فعاليتهاي عمراني و كشاورزي عمدتا آبی، مزيد برعلت شده ووقوع زمین لغزشها و خسارات ناشي از آن را دو چندان نموده است . در يك بررسي بعمل آمده ازبانك اطلاعات زمين لغزش استان]2[ با بیش از 400 مورد زمين لغزش تا تاريخ 1/6/1388 مشخص گردید كه اولا" براي وقوع زمين لغزش مقدماتي چون شيب توپوگرافی ، مصالح زمين شناختي با قابليت جابجايي و نيروهاي محركي چون زمين لرزه ، افزايش رطوبت و... لازم مي باشد . ثانيا" علیرغم اینکه بعنوان یک بلیه طبیعی از زمین لغزش یاد می شود ولی از قابليت مديريت پذيري بالایی برخوردارمی باشد.]4[ (براحتی قابل پیش بینی و کنترل هستند) و ثالثا" با برجای نهادن یک سری  علائم و نشانه ها چه قبل از لغزش وچه بعد از آن سبب می شود  كه مناطق لغزشی متمایزتر از دیگر مناطق باشند.]5[  آنچه كه در اين گفتار بدنبالش هستيم بيان علائم و نشانه هاي اراضي لغزشي بعد از وقوع زمین لغزش در عرصه های جنگلی و البته با استفاده از معياری طبيعي بنام درخت . چراكه معتقديم اراضي لغزشی همچون گذشته استعداد لغزش را در خود نهفته داشته و اگر اين مناطق شناسايي نشوند ميتوانند با اندك تعلل و بي توجهي مجددا" دچار زمین لغزش گشته و چه بسا كه خسارات بعدي غير قابل تصور و حتی غیر قابل جبران باشد مخصوصا اگر پاي انسان در ميان باشد .

بررسي وضعيت پوشش گياهي ( جنگلی) در استان گيلان :

   در مساحت 14711 كيلومتر مربعي استان گيلان محدوده ای به وسعت 564712 هكتار (حدود 40 درصد[4] از سطح خاک گیلان)اختصاص به جنگل دارد . اين جنگلها بازمانده دوران سوم زمین شناسی است که مادر ژنتیکی جنگلهای دنیا محسوب می گردد. درختانش عمدتا از نوع پهن برگ بوده و معروفترین گونه هایش عبارتند از:

راش ، ملج ، بلوط ، بلندمازو ، توسکای ییلاقی و قشلاقی ، افرا، پلت، شمشاد ،سفیدپلت ، نمدار ، ون ، گردو ، آزاد و انجیلی.گونه های  سوزنی برگ جنگلهای گیلان هم شامل سرخدار ، زربین و ارس می باشد.]6[   

    بدون ترديد درطول زمان طولاني شکل گیری جنگلهای گیلان( حداقل کواترنر با سن تقریبی 5/1  میلیون سال قبل]7[ ) حوادث طبيعي متنوعي را از جمله  زمين لرزه ها ، آتش سوزيها ، زمين لغزش ها ، سيلابها ، خشكسايها و... پشت سر گذرانده كه بعضا" آثار و شواهدي از خود برجاي گذاشته اند كه اگرامروزه اندكي تامل نماييم براحتي قابل شناسايي مي باشند . بعضی از این آثارو شواهد مستقیما به جنگل و درختانش مربوط می گردد که ذیلا با توجه به بانک اطلاعات زمین لغزش ]2[ ، مطالعات میدانی[5] و منابع کتابخانه ای تا حد بضاعت علمی و تحقیقاتی که صورت پذیرفته به تاسی از حدیث شریف    زکوه العلم  نشرحه در اختیار  علاقمندان ، محققین و مجریان پروژه های جنگلی قرار می گیرد  .

1)     از حالت عمود خارج شدن تنه درختان:

   اولين عارضه اي كه پس از رانش زمين در اراضي جنگلي رخ مي دهد كج شدگي درختان از راستاي قائم مي باشد . ميدانيم كه درختان بمنظور رشد و نمو در حالت عمود( 90 درجه ) بر سطح زمين (زمانيكه شيب زمين در حد صفر باشد ) رشد  مي نمايند (تصوير شماره 1). در اراضي شيبدار و كوهستاني حسب شیب دامنه این زاویه ، تا 90 در جه متغیر است  (تصوير شماره 2). منتهی آنچه که مهم است رشد در راستای عمود درخت است که اگر بستر درخت دچار حرکت (لغزش ) شود راستای عمودی درخت نیز دستخوش تغییر شده ودر دراز مدت این تغییر و احیانا تغییرات ناشی از حرکات بعدی در تنه درخت ماندگار می گردد. بنابر اين اگر زماني درختاني را در يك محدوده با اعوجاج در رشد تنه مشاهده كرديم مي توانیم به اتفاق حداقل يك زمين لغزش در گذشته وقوف یابیم . (تصوير شماره 3)

 [1] . نویسنده مجری بانک زمین لغزش استان بوده است

            تصوير شماره 1)  

      (تصوير شماره 2 

    (تصوير شماره 3)

2)     خشك شدگي درختان:

    از آنجائيكه با جابجايي خاك بستر درختان(زمین لغزش) ارتباط غذايي در خت و زمين دچار مشكل مي شود بنابراين در اولین اثر گذاری با خشك شدگي درخت مواجه مي گرديم. البته هرچه سطح لغزش در مجاورت ريشه هاي درخت باشد اين پديده بيشتر خود نمايي مي كند و اين خشكيدگي بعضا" مي تواند براي ساليان سال باقي بماند. (تصوير شماره 4 )

(تصوير شماره 4 )

3)     ناهمسني بخش محدودي از درختان با گروه  درختان  مجاور:

    پر واضح است كه با زمين لغزش در اراضي جنگلي درختان در گیر شده ابتدا  خشك و پس از مدتي از بين ميروند . از آنجائيكه منطقه بلحاظ شرايط آب و هوايي جنگلي است در اندک زمانی احیای  مجدد جنگل را با نهالهای نو شاهد خواهيم بود با اين تفاوت که درختان جديدالرويش سني بسيار جوانتر از بقيه درختان مجاورخواهند داشت و اين نشانه اي خواهد بود براي شناسايي اراضي لغزشی (تصويرشماره 5).

               (تصويرشماره 5)

4)ناهمجنسي درختان محدوده لغزش یافته با تيپ غالب گونه هاي مجاور :

    بسيار ديده شده كه با زمین لغزش بخشي از زمين در اراضي شيبدار و جنگلي درختان ديگري جايگزين مي گردند که از نوع و گونه هاي تيپك منطقه بشمار نمي روند بلكه از نوع گونه هاي سريع الرشدي هستند كه امكان جايگزيني پيدا كرده اند . در اين رابطه در استان گيلان درختان نوع توسكا حائز اهميت فراوان هستند . با اين حساب اگر در يك توده جنگلي بخش كوچكي از محدوده اگر از نظر نوع درختي با بقيه فرق كنند (مثلا توسكا در جنگلي كه تيپ غالبش فرق كند) اين تصور در ذهن متبادر مي گردد كه احتمال اتفاق لغزش در گذشته وجود دارد .این نشانه مي تواند در كنار بقيه آثار ونشانه ها احتمال مارا به يقين نزدیکتر سازد.

البته ناگفته نماند تمام نشانه هايي كه ذكر شد در كنار نشانه هاي ديگر مثل حضور گودالهاي آبدار يا فاقد آب ، وجود پرتگاه ، وجود يك سطح مسطح محدود در دامنه اي شيبدار ، وجود گیاهان آبدوستی چون دم اسب و ...به صحت ادعاي ما مبني برلغزشی بودن مي تواند كمك كند .

نتیجه گیری:

درختان در محدوده های جنگلی از جمله ابزارهایی هستند در جهت شناسایی مناطق زمین لغزشی که می تواند به رایگان و با اندکی تامل و دقت در اختیار محقق قرار گیرد . کیفیت استفاده از این ابزار ، علائم و نشانه هایی است که در فرایند رشد درخت در ساختمان آن نقش می بندد و برای سالیان متمادی باقی بماند.ازجمله این نشانه ها : اعوجاج در تنه درخت ، خشک شدگی ، وجود توده ای محدود از درختان در کنار توده ای غالب با سن و گونه متفاوت.

پیشنهادت:

   اشراف بر این علائم و نشانه ها در عرصه های جنگلی و انجام هرگونه اقدام اجرایی(اعم از مهندسی ، حفاظتی و احیائی ) رابطه مستقیمی در جهت کاهش هزینه ها و سرعت عمل درپروژه ها خواهد داشت . بنابر این تاکید می گردد مورد توجه جدی قرار گیرد.

منابع مورد استفاده:

1-     سالنامه آماری استان گیلان ، 1384 ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان

2-     بانک اطلاعات زمین لغزش استان گیلان ، 1388 ، معاونت آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آّبخیزداری استان گیلان

3-     نوگل سادات، م.، 1370 ، نقشه 1:250000 زمین شناسی استان گیلان ، استانداری گیلان

4-  میرصانعی ،ر. وهمکاران، 1382 ، ارزیابی کارآیی نقشه های پهنه بندی خطر زمین لغزش با مقیاس 1:250000 در محیط GIS (مطالعه موردی استان تهران)،سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور

5-  حق شناس،ا.،1372 ، فاکتورهای نشان دهنده پتانسیل ناپایداری،مجموعه سخنرانی های نخستین گردهمایی کارشناسان معاونت آبخیزداری پیرامون پدیده زمین لغزش ، معاونت آبخیزداری جهادسازندگی

6-     عاشوری ، ن.، 1387 ، نگاهی به منابع طبیعی ایران در استان گیلان ، اداره کل منابع طبیعی استان گیلان

7-     معماریان ، ح. ، 1371 ، زمین شناسی برای مهندسین ، دانشکده فنی ، دانشگاه تهران